راهی برای بهبود صورت آبله‌گون مشهد کهن
بافت اطراف حرم مطهر رضوی یا همان محدوده شهرداری ثامن را باید مشهد کهن لقب داد. مشهدی که بخشی از آن یعنی نوغان به طور قطعی عمری حتی بیش از دوران حضور امام ثامن(ع) در این خطه دارد و بخشی دیگر هم به مرور زمان تا دوران شاه طهماسبی که در برج و باروی ساخته شده به دستور وی گرفتار شد، رشد و نمو پیدا کرده است. این گفتار بدان معنی است که محدوده اطراف حرم مطهر رضوی که طی 25سال اخیر گرفتار طرح ابتدا موسوم به نوسازی و سپس بهسازی اطراف حرم مطهر است، کهنسال‌ترین و تاریخی‌رین بخش مشهد کنونی است. مبحثی که در ظاهر و به کلام ساده است اما دنیایی از مفهوم را در دل خود نهفته دارد. مفاهیم و اصولی که رعایت هر کدام خیر دنیا و آخرت را به دنبال دارد و تخطی از هر کدام هم درست بالعکس آن را سبب خواهد شد.
و اما در وضعیت کنونی این گنج بزرگ ملی که می‌توانست، با کمی احیا و بهسازی خود جاذبه گردشگری بزرگی برای این شهر باشد و حتی تا جایی پیش رود که ثبت میراث جهانی شود به دلیل برخی کج اندیشی‌ها چون یک بیمار جذامی یا حداقل آبله گون شده است.کج اندیشی از آن جهت که طراحان و بنیانگذاران تخریب و در ظاهر نوسازی‌های سال‌های اخیر در اطراف حرم، تنها وجهی را که برای اجرای برنامه های خود در نظر گرفتند همانا مسایل مادی و اقتصادی مرتبط با طرح بود. به عبارت بهتر این افراد به هنگام طراحی و اجرای برنامه نوسازی خود در بافت قدیم مشهد به هیچ وجه به جایگاه شهر مشهد به عنوان کلان شهری مذهبی و یا فرهنگی توجه نکردند و این شهر را همچون سانفرانسیسکو و نیویورک تلقی کردند. و شاید هم بدتر از این شهرها زیرا که در نظام ساخت و ساز حاکم بر این شهرها نیز تنها مادیات حاکم نبوده و قوانین و مقررات شهری هم البته براساس سیستم فکری حاکم بر ساختار فرهنگی و اجتماعی آن شهرها مورد توجه قرار می‌گیرد اما در مشهد این گونه نبوده است. در مشهد طرح نوسازی تنها براساس منابع مادی و خواسته سرمایه‌گذاران و شهرداری که خود را مالک شهر می‌دانسته، به پیش رفته است.برای تایید این مدعا دلیل بسیار است که صورت آبله‌گون شهر و ساختار جذام گرفته بافت اطراف حرم مطهر بر اثر این ساخت و سازهای سرمایه‌محور بدون هویت تنها نمونه‌ای از آن است. صورتی آبله‌گون که اهل دل و معنا با دیدن آن دیگر رغبتی به سفری دگر باره حتی برای زیارت حضرت ثامن(ع) به این شهر نمی‌کنند و با خود می‌گویند که همان سلام دادن از پشت بام خانه‌ای هزاران کیلومتر دورتر از مدفن مبارک خلیفه الله(ع) بسیار دلنشین‌تر و باصفاتر از حضور فیزیکی در محدوده جغرافیایی روضه منوره‌ای است که گرفتار در مشتی آهن و سیمان بدقواره بدون رعایت حریم حرم قد بر افراشته است. چه آنکه هرجا دل گرفتار یار شود حریم است نه آنجا که تنها اثری از یار باشد.
و اما چه باید کرد تا این صورت آبله‌گون التیام پیدا کرده و این بیمار جذامی شفا یابد. بی‌شک مهم‌ترین اقدام در این راه رعایت حرمت حریم صاحب خانه است. مگر نه این است که مشهد کنونی به واسطه حضور حضرت ثامن (ع)، مشهد شده است و گرنه توس و رادکان و نوغان و طرقبذی بوند که هر کدام تا پیش از حضور و سکونت همیشگی یار در باغی از باغات سناباد، هم گذشته‌ای کهن داشتند و هم مردمان اهل علم و ادب و فضل. پس برای حفظ این مشهد باید حرمت‌ها را رعایت کرد و چه حرمتی بالاتر از اینکه برجایگاهی برتر از صاحب‌خانه ننشست. اقدامی که در دوران حکومت گذشته به نوعی صورت گرفت و ساختمان هایی که رعایت حریم را نکرده بودند، تخریب یا بهسازی شد تا همگان از نخستین لحظه‌ای که چشمان‌شان به گنبد زیبای طلایی رنگ حضرت ثامن(ع) نمی افتد تا هنگام رسیدن به پابوس ایشان چیزی جز گنبد و سایر متعلقات بنا نبینند و بدین گونه کمی حال معنوی بیشتری پیدا کنند. به طور قطع خواهید گفت این کار دیگر عملی نیست و آنچنان سرمایه‌ای در بناهای جدید علم شده در اطراف حرم مطهر خوابیده که هیچ کس را توانای بازگرداندن شرایط حریم به رعایت حرمت حضرت (ع) نیست. این امر هرچند که صد درصد نیست و به واقع اگر قرار بر حفظ حرمت است باید با تمام هزینه‌های محتمل صورت گیرد اما حداقل در مرحله نخست آن می توان دیگر برکوه‌های سیمانی و آهنی حریم حرم کوهی دگر اضافه نکرد. امری که در مصوبه جدید شورای عالی معماری و شهرسازی درباره بافت اطراف حرم مطهر رضوی و البته مصوبه چندی قبل تصویب شده اما هنوز ابلاغ رسمی نشده شورای عالی حرائم سازمان میاث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور بر آن تاکید شده و تمامی شرایط آن تعیین شده است. شرایطی که اگر مدیران استان و شهر بدان تن دهند، بدون شک این صورت آبله‌گون زخمی‌تر نخواهد شد و این بیمار جزام گرفته به سمت بهبودی گام خواهد گذاشت. به امید روزی که حرمت حریم حرم حضرت ثامن(ع) به طور کامل حفظ شود و مدیران ما دیگر مشهد قدیم را به مثابه چاه نفتی برای کسب درآمدهای مورد نیاز شهری و غیر شهری خود نبینند.
رضاسلیمان نوری (کارشناس گروه میراث فرهنگی پژوهشکده نوین شهر معنوی ثامن مشهد)