تئاتر پشت میله‌های زندان
دیدن بندهای زندان و گذشتن زمان در این اتاقها همیشه برایم سئوال بوده و هست. زندانیان افرادی هستند که آسیبهای اجتماعی باعث شده در پشت میله قرار گیرند و به حکم قانون در حصر باشند. بیشک برای هیچ کس خوب نیست که در حصر باشد اما ندامتگاه نامش مشخص است. باید اینجا بود تا احساس پشیمانی کرد؛ اما عدهای هم در این مکان کار میکنند و بنا به شغلشان باید پشت همین میلهها باشند اما در نقشی متفاوت. یکی از این نقشهای متفاوت فعالیتهای فرهنگی و هنری در زندان است. بله، پشت همین میلهها انسانهایی برای کمکهای روحی و روانی به هنر روی آوردهاند تا فضای زندان را متحول کنند.
احمد طاهونچی یکی از هنرمندان شهرمان مشهد است که سالها تجربه کار تئاتر با زندانیان را در کارنامه خود دارد. متولد 1342 است و از سال 1360 با دیدن نمایش «چوبدستهای ورزیل» شیفته تئاتر شده و همان سالها در فضای تئاتر با مرحوم رضا سعیدی آشنا و در نمایش «کوراغلوی چندی بل» او بازی کرده است. سپس به تهران کوچ کرده و در رشته تئاتر زیر نظر استادانی همچون مرحوم سمندریان، دکتر قطب الدین صادقی، مرحوم دکتر پروانه مژده آموزش دیده است. بازی در نمایشهایی چون «آژاکس» به کارگردانی قطبالدین صادقی و «آخر بازی» به کارگردانی پروانه مژده و چندین نمایش دیگر از فعالیتهای آن سالهایش به شمار میرود. در سال 1372به مشهد آمده و در نمایش «شنا در آتش» و بیشمار کارهای نمایشی به عنوان بازیگر حضوری مداوم داشته است. از سال 1377 به عنوان کارشناس هنری سازمان زندانها به استخدام این سازمان درآمده و تا کنون در این اداره در بخش فرهنگی و تربیتی مشغول به تمرین تئاتر با زندانیان است. ماحصل صحبتها و دغدغههای این روزهایش پیش روی شماست.
- چگونه بازیگرانتان را از زندانیان انتخاب میکنید؟
زندان مانند شهری است در دل این شهر بزرگ که از همه نوع انسان داخل آن پیدا میشود. تعدادی علاقهمندند و تعدادی هنرمندند و این استعداد درون آنها هست. از تئاتر بگیرید که رشته تخصصی من است تا هنرهای دیگر. کافی است اعلام کنیم که برای فلان رشته هنری نیاز داریم، مراجعه میکنند و تست میگیریم و بعضی وقتها هم به آدمهای بااستعدادی برمیخوریم که واقعا استثنایی هستند. اگر بیرون برای آنها موقعیتی به وجود میآمد شاید جایش امروز اینجا نبود.
- خودشان دوست دارند بازی کنند و یا برای راحت شدن از شرایط به این هنر رو میآورند؟
یکی از وظایف اداره فرهنگی و تربیتی در زندانها ضمن اصلاح و تربیت زندانیان پُر کردن اوقات فراغت آنان و کشف استعدادهای هنری و غیره آنان است. امور هنری، ورزشی و امور مذهبی کلا زیر مجموعه اداره فرهنگی و تربیتی است که هرکدام مسئولی جداگانه دارد. برای پرکردن اوغات زندانیان، هر زندانی بنا بر استعداد و علاقهایی که دارد، مجاز است در هر رشتهای که میخواهد و توانایی آن را دارد شرکت کند. در همه این رشتهها در طول سال مسابقات و جشنوارههایی برگزار میشود که شامل مسابقات قرآنی، ورزشی و جشنوارههای هنری است که بنده مسئول آن هستم.
- چقدر روان درمانی در نگاه تئاتری شما مطرح است؟
یکی از مکانهایی که تئاتر درمانی در آنجا خوب جواب میدهد، زندان است. در این زمینه هرکار هنری که باعث پالایش روح و روان زندانیان شود و باعث تغییر در رفتار و اصلاح آنان گردد، خود نوعی تئاتر درمانی است. بخش فرهنگی هنری سازمان زندانها از اساتید تئاتر شورایی کشور در تهران دعوت به عمل آورده و طی دورهای آموزشی به طور تخصصی کارشناسان و مربیان هنری زندانهای کشور را آموزش داده تا بتوانند در کل زندانهای کشور با استفاده از بضاعتهای تئاتر شورایی به عنوان هنری درمانگر برای زندانیانی که بعضا دچار اختلالات روحی وروانی هستند در جهت رفع مشکلات آنان قدم بردارند. به همین منظور هر سال جشنواره تئاتر شورایی از طرف فرهنگی هنری سازمان زندانها برگزار و هر استان آثار برگزیده خود را به دبیرخانه این جشنواره ارسال میکندکه توسط داوران مجرب و متخصص ارزیابی شده و رتبه بندی میشوند. تئاتر شورایی زندان مرکزی مشهد طی چند نوبت عنوان رتبه برتر و ممتاز را از آن خود کرده است. علاوه بر تئاتر شورایی که مشخصا درمانگر است نمایشهایی دیگر در زندان مرکزی مشهد کار میشود که موضوعات آن نیز به لحاظ محتوایی برروی زندانیان تاثیر گذار است که نمونههای زیادی از آن اجرا شده است و در جشنوارههای مختلف چه مربوط به سازمان زندانها و چه جشنوارههای خارج از زندان مورد توجه قرار گرفته و جوایزی را به خود اختصاص داده است. همچنین کارهای هنری دیگری با نگاه تفریحی و پر کردن اوقات زندانیان انجام میشود.
در مناسبتها و جشنها برای ارتقاء روحیه زندانیان توسط زندانیان هنرمند برنامههای هنری شاد و مفرح تحت عنوان جُنگ شادی همراه با میان پردههای شاد، موسیقی و سرودهای شاد به اجرا در میآید .
- بعد ازاینکه زندانیان از زندان بیرون میآیند تئاتر روی آنها چه تاثیری داشته است؟
ماهیت تئاتر بر تاثیرگذاری است. چه بر روی هنرمندی که در داخل زندان روی صحنه میرود و چه هنرمند خاج از زندان، این تاثیر به همان مقدار بر روی تماشاچی خارج یا داخل زندان هم هست. شاید برای تماشاچی داخل زندان به دلیل مشکلاتی که دارد بیشتر هم باشد. دیده شده است بازیگرانی که در داخل زندان با تئاتر آشنا میشوند تا مدتها و سالها، بطوریکه خود بعدها در بیرون دیدهام هنوز پسماند حسی آن نقشها و بازیها و خاطرات خوش تئاتر و اعزام به جشنوارهها در ذهن و تن آنها باقی مانده است و به نیکی از آن روزها یاد میکنند. در این مدت که در زندان با آنها کار کرده ام به آدمهای زیادی برخورد کردهام که استعدادهای فوق العادهایی داشته و تاسف خوردهام که چرا روزگار و بازی سرنوشت آنها را در مسیری دیگر قرار داده، وحالا برحسب اتفاق دراینجا وارد این حرفه شدند واستعداد شان در زندان کشف شده است.
کار تئاتر با زندانیان از امتیازات زیادی برخوردار است از جمله آن این است که احساسشان بکر و دست نخورده است و مثل موم در اختیاراند. هنوز گرفتار بسیاری از ژستها و کلیشههای رایج نشدهاند. تا بحال بازیگران زیادی که از قابلیتهای بالایی برخوردار بودهاند در زندان کشف شدهاند، اما متاسفانه به دلیل نگاه غلط جامعه وغیره… نتوانستهاند جذب این حرفه شوند و ورود پیدا کنند و جایی تشکیلاتی در بیرون از زندان متاسفانه نیست که آنها را جذب کند. بیشتر به دلایلی که ذکر شد و مشکلات مالی و خانوادگی که دارند خود بخود دور شده و فراموش میشوند.
- چه قشر ی از زندانیان خواستار بازی در تئاتر هستند؟
بیشتر افرادی که در زندان جذب تئاتر میشوند معتاد و در حوزه جرائم مواد مخدر هستند. در بین معتادان حتی افراد با استعدادی هم دیده میشود، جرائم مالی البته کمتر جذب شدهاند.
- فکر میکنید تئاتر با کودکان بزهکار بهتر جواب میدهد یا بزرگسالان؟
تئاتر هنری است که بزرگ وکوچک نمیشناسد اما وقتی مخاطب کودکان بزهکار باشند البته از ظرافتهای خاصی برخوردار است.
- چه جشنوارههایی در ایران برای تئاتر زندان وجود دارد؟
جشنواره تئاتر زندانیان کشور هرسال در چند بخش تئاتر صحنهای، خیابانی و تئاتر شورایی برگزار میشود. نمایشهای زندانیان توسط داوران مطرح و نامآور کشور مورد داوری قرار گرفته و مانند جشنوارههای دیگر ارزیابی میشود؛ جوایزی به زندانیان اعطا میشود و علاوه برآن کسانی که رتبه و جوایز دریافت کنند از امتیازات دیگر مطابق با آییننامه سازمان زندانها مانند مرخصی تشویقی و در مواردی عفو وغیره… نیز برخوردار میشوند. طبق توافقی که بین سازمان زندانها و مرکز هنرهای نمایشی کشور به عمل آمده کار منتخب جشنواره زندانهای کشور در آن سال به جشنواره فجر راه پیدا میکند .
جشنوارههای مختلف دیگری مانند جشنواره فیلم زندانیان، موسیقی و سرود، هنرهای تجسمی، هنرهای دستی، مسابقات روزنامهنگاری و غیره… در کنار جشنواره تئاتر در طول سال برگزار میشود که هر سه سال یک بار همه جشنوارههای مختلف در همه رشتهها در قالب فستیوال هنری زندانیان کشور برگزار و در آنجا نیز ارزیابی و جوایزی اعطا میشود.
- تئاتر زندان مرکزی مشهد را در حال حاضر چطور میبینید؟
مشهد همیشه در زمینه تئاتر در کشور نامآور بوده است. زحمات افراد با تجربه تئاتری از قدیم در زندان مرکزی مشهد مثل حمیدرضا سهیلی و در مقطعی داوود کیانیان و سپس رضا حسینی باعث شده است تا تئاتر زندان مرکزی مشهد از همان ابتدا پی ریزی درست و قوی داشته داشته باشد و تاثیر زیادی بر تئاتر زندانهای کشور بگذارد. سهیلی خود نیز از بنیان گذاران تئاتر در زندان بوده است و در جشنوارههای زیادی چه مربوط به جشنواره زندانها و چه جشنوارهای تئاتر فجر شرکت کرده است . همچنین رضا حسینی و خود من تابحال علاوه بر جشنوارههای زندانها چندین مرتبه در جشنوارههای تئاتر فجر، ماه و غیره شرکت کردیم و موفق به کسب جوایز شده‌ایم، همین موفقیتها باعث شده است تا تئاتر زندان مرکزی مشهد در بین تئاتر دیگر زندانهای کشور از جایگاه ویژهای برخوردار باشد .
گفتگویی از سعید بابایی