پاسخ به پانزده سئوال متداول درباره نمایش‌نامه‌خوانی
نظرها درباره شیوه اجرای نمایش‌نامه‌خوانی متفاوت‌اند. آن‌چه در پی می‌خوانید، نظراتی است که داوران سیزدهمین دوره جشنواره خوانشِ مشهد درباره شیوه خوانشِ نمایشی دارند و برخی از مواردش لزوما، مورد تأیید بعضی از صاحب‌نظران نیست:
۱- آیا نمایش‌نامه‌خوانی با برصحنه‌خوانی متفاوت است؟
بله. در نمایش‌نامه‌خوانی تمامِ داده‌ها بر اساس گوش به مخاطب منتقل می‌شود ولی در «برصحنه‌خوانی»، داده‌ها از طریقِ چشم و گوش به مخاطب می‌رسد. به تقریب می‌توان گفت برصحنه‌خوانی همان اجرای صحنه‌ای ست با این تفاوت که بازی‌گران، متنِ نمایش را در دست دارند و در حالِ بازی‌اند.
۲- آیا در نمایش‌نامه‌خوانی می‌توان از دکور استفاده کرد؟
خیر. دکور در نمایش‌نامه‌خوانی هیچ نقشی ندارد چرا که به عنوانِ المانِ بصری شناخته می‌شود. استفاده از دکور در نمایش‌نامه‌خوانی، امری خنثاست. اگر باشد، امری مثبت نیست و اگر نباشد نیز، امتیاز منفی‌یی ندارد.
۳- آیا در نمایش‌نامه‌خوانی می‌توان از آکساسوار استفاده کرد؟
بله و نه.
بله؛ در صورتی که از صدای آکساسوار برای ایجادِ ایفکت استفاده شود. مثل صدای برداشتن و گذاشتن گوشی تلفن یا پر شدنِ لیوان آب و امثالهم.
خیر؛ در صورتی که آکساسوار به عنوان امری تزیینی استفاده شود. در این صورت، حضور آکساسوار بی‌ارزش است. مثلن ماشین تایپی که در صحنه قرار دارد اما هیچ استفاده‌ای از صدای تایپ کردن آن نمی‌شود، آکساسواری بی‌مورد و زاید است.
۴- آیا در نمایش‌نامه‌خوانی طراحی‌ی لباس باید داشت؟
خیر. طراحی لباس برای بازیگر در نمایش‌نامه‌خوانی هیچ لزومی ندارد. بازیگر با هر لباسی می‌تواند نقش‌اش را خوانش کند. لباس، به عنوان یک امر دیداری تلقی می‌شود.
۵- آیا در نمایش‌نامه‌خوانی ایفکت‌ها باید حتمن زنده اجرا شود؟
خیر. ایجاد ایفکت در نمایش‌نامه‌خوانی به صورت زنده الزامی نیست. می‌توان ایفکت‌ها را از قبل ضبط و در موقعیت مناسب، پخش کرد. ولی اگر به صورت زنده اجرا شود، فضای باورپذیرتری را برای مخاطب ایجاد می‌کند. مثلن صدای باز و بسته شدن در چه به صورت زنده چه به صورت ضبط شده، هر دو یک ارزش شنیداری دارند. منتها آن ایفکتی بهتر است که به‌موقع‌تر و طبیعی‌تر اجرا گردد.
۶- آیا در نمایش‌نامه‌خوانی باید موسیقی حتمن زنده اجرا شود؟
خیر. همه شرایطی که برای ایفکت برشمرده شد، برای موسیقی هم صدق می‌کند. موسیقی می‌تواند از پیش ضبط شده یا به صورت زنده اجرا شود. منتها در قضاوت، موسیقی‌یی که توسط آهنگ‌ساز مخصوص همان گروه ساخته شده باشد، نسبت به موسیقی‌های انتخابی، ارجح است.
۷- آیا در نمایش‌نامه‌خوانی، حرکت یا میزانسن وجود دارد؟
در نمایش‌نامه‌خوانی فقط در یک صورت میزانسن وجود دارد و آن زمانی است که حرکت یا تغییر موقعیت بازیگر، تأثیری روی صدای او داشته باشد. به عنوان نمونه صدای بازیگر در موقعیت ایستاده با دست‌های آزاد با صدای او در موقعیت چمبره زده با دست‌های روی صورت فرق می‌کند. در صورتی که متن نمایشی ایجاب کند، بازیگر می‌تواند موقعیت خود را تغییر دهد. یا به فرض، بازیگری می‌تواند برای دور شدن صدای‌اش، از جایی که هست عقب‌تر رفته یا سرش را برگرداند تا صدای خود را دورتر جلوه دهد. اما مثلن نشستن یا ایستادن بازی‌گران در هنگامِ خوانش، چون تأثیری در صدای‌شان ندارد، هیچ فرقی با هم نمی‌کند.
8- مسوولیتِ کارگردان در نمایش‌نامه‌خوانی چیست؟
کارگردان در نمایش‌نامه‌خوانی مسئولیت‌های پنج‌گانه زیر را دارد:
۱- هدایت بازیگر
۲- تحلیل متن
۳- تحلیل شخصیت
۴- حفظ ریتم [ضرب‌آهنگ] نمایش
۵- سازمانده‌هی ارکان خوانش
ارکانِ خوانش عبارت‌اند از: انتخاب متن مناسب، انتخاب موسیقی مناسب، انتخاب بازیگر و جلوه‌های صوتیی مناسب.
۹– آیا می‌توان در نمایش‌نامه‌خوانی از اکت‌خوان استفاده «نکرد»؟
بله. در صورتی که صداها، موسیقی‌ها، ایفکت‌ها و دیگر داده‌های شنیداری در نمایش بتوانند به اندازهٔ لازم، تخیل، تصور و فضای قابلِ درکی را برای باورِ مخاطب به وجود آورند، الزامی به حضورِ اکت‌خوان نیست. اما اگر نبودِ اکت‌خوان باعث شود که شنونده فضای نمایش را درک نکند، فقدان اکت‌خوان یک عیب محسوب می‌شود.
۱۰– آیا اکت‌خوان می‌تواند وارد بازی با بازی‌گران شده یا با آن‌ها پاساژ حسی-آوایی داشته باشد؟
خیر. اکت‌خوان یک جایگاه کاملن جدا از بازیگر است. اکت‌خوان نمی‌تواند با بازی‌گران دیالوگ برقرار کند یا با آن‌ها وارد پاساژ حسی-آوایی شود. اکت‌خوان -هم‌چنان که از اسم‌اش برمی‌آید- وظیفهٔ قرائت دستور صحنه‌ها را دارد. اما می‌تواند متناسب و هم‌سو با حال و هوای بازی‌گران یا فضای نمایشی، حس بگیرد و بیان خود را حسی اجرا کند. جایگاه اکت‌خوان با راوی، دو جایگاه کاملا مجزا ست. راوی می‌تواند در برخی از نمایش‌نامه‌ها با بازی‌گران وارد بازی شود ولی اکت‌خوان، چنین اجازه‌ای را ندارد.
۱۱– آیا می‌توان در نمایش‌نامه‌خوانی به جای اکت‌خوان، راوی انتخاب کرد؟
بله. در این صورت راوی، جزو بازی‌گران محسوب می‌شود و در جشنواره‌ها، بازی راوی با دیگر بازی‌گران قضاوت خواهد شد.
۱۲– آیا کارگردان می‌تواند برای نمایش‌نامه‌ای اکت بنویسد؟
بله. کارگردن هر کجا به این نتیجه برسد که دیالوگ‌ها به اندازه کافی نمی‌توانند فضای مناسبی را برای شنونده ایجاد کنند، خود، می‌تواند اکت‌هایی را به متن افزوده و خوانش آن را به عهدهٔ اکت‌خوان بگذارد.
۱۳– آیا کارگردان می‌تواند برای روشن‌تر شدن فضای نمایش، به نمایشنامه دیالوگی اضافه کند؟
بله. در صورتی که کارگردان نخواهد از اکت‌خوان در خوانش استفاده کند، می‌تواند با افزودن جمله یا کلمه‌ای محدود به شخصیت‌های حاضر در صحنه، فضای نمایش را برای شنونده روشن‌تر و قابل درک‌تر کند. اما این کلمات یا جملات، قطعن باید متناسب با روح نمایشنامه و شخصیت‌های نمایشی انتخاب شوند و به روند کلی متن، صدمه وارد نکنند یا نمایشنامه را از مسیر اصلی، خارج ننمایند یا خدشه‌ای به شخصیت‌پردازیی کاراکترها وارد نسازند.
۱۴– آیا اکت‌خوان می‌تواند از میان خود بازی‌گران انتخاب شود؟
بله. امکان‌پذیر است. منتها از آن‌جا که بازی‌ی بازیگر با روش اکت‌خوانی متفاوت‌اند، تغییرات باید در سبک خوانش متن، برای شنونده قابل درک باشد.
۱۵– نمایش‌نامه‌خوانی با نمایش رادیویی چه فرقی دارد؟
نمایش‌نامه‌خوانی و نمایش رادیویی از لحاظ ساختاری هیچ تفاوتی با هم ندارند. روی‌دادها در هر دو بر اساس داده‌های شنیداری به مخاطب منتقل می‌شوند. اما از لحاظ اجرایی، نمایش‌نامه‌خوانی به صورت زنده، در صحنه و پیش روی مخاطب اجرا می‌شود اما نمایش رادیویی، اغلب، در استودیو و به صورت ضبط شده اجرا می‌گردد. درست مثل تفاوت تله‌تئاتر با تئاتر زنده.
مرتضی ملتجی، رضا احمدی، آرش خیرآبادی، داوران سیزدهمین جشنواره نمایشنامه خوانی مشهد