بناهای تاریخی داریم، عکس نداریم!
احتمالا برای شما هم پیش آمده باشد که دنبال عکسی در اینترنت باشید و چیزی که می‌خواهید را پیدا نکرده باشید. حتماً ناراحت شده‌اید که چرا از موضوعی که می‌خواهید هیچ تصویری در فضای مجازی موجود نیست. این جریان وقتی ناراحت کننده‌تر و تأسف برانگیز می‌شود که نام یک بنای تاریخی در کشور و یا استان خودتان را جستجو کرده باشید و به هیچ تصویر با کیفیتی نرسیده باشید. آیا عکسی نیست؟ آیا عکسی در فضای مجازی نیست یا ما درست جستجو نکرده‌ایم؟ همه ما تصاویر ارگ کهن بم را پیش از زلزله مخربی که در سال 82 رخ داد، به خاطر داریم. ارگی که دیگر به آن شکل نیست! شاید از همین مثال هم ساده بشود به اهمیت عکس و به طور خاص رشته عکاسی معماری رسید. با علی حسینیان متولد مشهد در سال 1364 و یکی از عکسان شهرمان در همین رشته گفت‌وگو داشتیم. او برخی زوایای پنهان و آشکار این رشته را با ما در میان گذاشت.
- از کی به این رشته پرداختید؟
از سال 80 و از دوران هنرستان به عکاسی علاقه‌مند شدم و کم‌کم به این رشته پرداختم. زمینه فعالیت من، بیشتر عکاسی معماری است و شروع آن از موسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی شکل گرفت. آغاز اصلی این حرکت پروژه‌ای به نام عکاسی از معماری مسجد گوهرشاد بود که این اتفاق در سال 89 روی داد و حدود یک ماه زمان برد. پس از پروژه عکاسی از مسجد گوهرشاد این پروژه برای مکان‌های دیگر حرم نیز ادامه پیدا کرد. صحن سقاخانه، فضاهای داخلی حرم از جمله ادامه این پروژه بود که قبل از آن حدود یک ماه به تحقیق میدانی می‌پرداختم و بعد از آن شروع به کار می‌کردم. عکاسی از رواق‌های داخلی حرم مطهر که بسیار قدیمی هستند کار بسیار سختی بود. حتی قدمت بعضی از این بناها به دوران سلجوقی می‌رسند. من قبل از عکاسی از این بناها مطالعات خودم را از هر بابت داشتم و در نهایت به آن‌چیزی که می‌خواستم رسیدم و به نظرم عدم آگاهی و شناخت کافی عکاس از بنایی که عکاسی می‌کند مهمترین چالش و یک نقطه ضعف برای عکاس است. از سال 89 به صورت پاره وقت این پروژه طول کشیده که کار بسیار پیچیده و سخت اما تجربه‌ای بسیار شیرین بود که حاصل کار قرار است به صورت کتاب‌هایی جداگانه از صحن‌های مختلف عرضه شود تا زائرین و علاقه‌مندان بتوانند عکس‌هایی زیبا را از مکان‌های مختلف حرم رضوی داشته باشند. ما در حرم مطهر رضوی مکان‌های بسیاری داریم که اگر شناخته شود مردم انگشتِ حیرت به دهان خواهند گرفت. به عنوان مثال بعضی کاشیکاری‌ها و آیینه کاری‌ها و حتی کتیبه‌های به کار رفته در حرم مطهر رضوی کاملا منحصر به فرد و استثنایی هستند، که قدمتی چند صد ساله دارند.
- در این رشته تدریس هم دارید؟
از سال 92 به حیطه تدریس وارد شدم و در بخش‌های مختلف عکاسی، البته بیشتر فنی، مشغول به تدریس در دانشگاه‌های مختلف هستم. یک اتفاق بسیار خوبی که در زمینه تدریس می‌افتد این است که شما باید همیشه سرشار از اطلاعاتی به روز و جامع باشید. چون در تدریس مسئولیتی سنگین برروی دوش شماست.
- شیوه کارتان چطور است؟
قبل از شروع پروژه در مورد مکان مورد نظر مطالعه و تحقیق می‌کنم، مثلا شاخص‌های دوران مختلفی مانند دوران سلجوقی، صفوی، پهلوی، جمهوری اسلامی و یا دوره‌های دیگر. طی بازدیدهایی که از محل در چند مرحله دارم ساعات مختلفی که بتوان عکاسی کرد را پیدا می‌کنم، در فصل‌های مختلف به محل سر می‌زنم، در مورد نور مکان مورد نظر به تحقیق و نتیجه‌گیری می‌پردازم و تمام این‌ها ممکن است بیش از شش ماه زمان ببرد. زمان‌های شلوغ و خلوت مکان مورد نظر از جمله فاکتورهایی است که از همان ابتدا و از بدو ورود به عکاسی معماری به آن می‌پرداختم و همچنان همین راه را ادامه می‌دهم.
- در این رشته فضای آکادمیک را چطور می‌بینید؟
در حوزه معماری و شهرسازی چند واحد عکاسی آموزش داده می‌شود اما اطلاعاتی که داده می‌شود بسیار کم است و به گستردگی فضای عکاسی نیست. عکاسی معماری پیچیدگی‌های خاص خودش را دارد. لنزها و دوربین‌های خاص، درک صحیح پرسپکتیو، درک درست قاب و ترکیب، آشنایی با تکنیک‌های مخصوص این نوع عکاسی، عنصر نور و انتخاب زاوایای موثر بسیار مهم و تاثیرگذار است.
با نگاهی مبسوتر می‌شود گفت در مسائل فنی باید از دوربین‌های خاصی استفاده شود تا بشود جزئیات را هم ثبت کرد، برعکس عکاسی خبری که سریع اتفاق می‌افتد، اینجا کمتر احتیاجی به سرعت بالا داریم و در عوض به ثبت کوچک‌ترین جزئیات با بهترین کیفیت نیاز است. مهارت در استفاده از لنزهای اصلاح پرسپکتیو و همچنین داشتن دانش در حوزه ویرایش عکس از مهمترین عوامل تاثیرگذار است. در حوزه سواد بصری نوع ترکیب‌بندی و نوع کادر بندی نیز از معیارهای مهم در این عکاسی است. اطلاعاتی که عکاس باید از معماری بنا داشته باشد، در گرفتن عکس و ذائقه او بسیار تاثیرگذار خواهد بود. عکاسی معماری در تعریف کلاسیک، عکاسی از یک سازه دست بشر است مثل یک خانه، یک پُل یا هر چیز دیگری که نشان دهنده آن مکان باشد. البته این نکته حائز اهمیت است که با توجه به تعاریف جدید در حوزه عکاسی و ورود سبک‌های مختلف به هم نمی‌شود تعریف دقیقی مانند گذشته داشت. با این حال می‌شود عکسی را گرفت که ترکیبی از مستند، معماری و حتی پرتره هم باشد. به همین خاطر گفتم که نمی‌شود تعریف دقیقی داد.
عکاسی در ابتدای به وجود آمدنش از ساختمان‌ها و مکان‌ها بود و بعد که کمی سرعت گرفت طبیعت و انسان به آن اضافه شد ولی با این وجود که شاید عکاسی معماری اول به وجود آمده باشد. منابع زیادی نسبت به سایر حوزه‌ها نداریم تا علاقه‌مندان آشنایی بهتری بتوانند با این حوزه پیدا کنند.
- به نظر می‌رسد رشته‌های دیگر عکاسی جذاب‌تر است چون عده کمتری به عکاسی معماری روی می‌آورند. فکر می‌کنید بی‌توجهی به این رشته به چه دلیلی است؟
به نظر من آن کاریزمایی که حوزه‌های دیگر عکاسی دارد در این رشته نیست. اما این کاریزما چیست؟ در اولین جلسه کلاسم از دانشجویان و هنرآموزان این سئوال را می‌پرسم که به چه دلیلی به کلاس عکاسی آمدید؟ جواب‌های گوناگونی هم می‌شنوم. «علاقه‌مندم»، «عکاسی را دوست دارم»، «می‌خواهم مواقع لزوم عکس‌هایی خوب بگیرم» و… بعد می‌پرسم چه نوع عکس‌هایی را دوست دارید؟ پرتره و طبیعت از بیشترین جواب‌هایی است که معمولا می‌شنوم. شاید از بین تمام هنرجویانی که تا کنون داشتم فقط دو نفر علاقه به این حوزه نشان داده‌اند که یکی از آنها خودش دانشجوی معماری بود و نفر دوم فرزند یک معمار بود و همین مساله سئوال شما را پاسخ می‌دهد. البته این را هم بگویم که بعد از کلاس و آگاهی دانشجویان نسبت به حوزه‌های مختلف عکاسی آن دو نفر تبدیل به بیست نفر در این حوزه می‌شوند. البته در این رشته کار سفارشی است و شاید همین امر باعث می‌شود که انگیزه کمتری باشد.
- سفارشات چگونه است؟
سفارشات در عکاسی معماری به دودسته تقسیم می‌شود: اول به عنوان کارهای پژوهشی و حالت دوم برای کارهای تبلیغاتی است. مثلا شما در کشور خود یک سازه بسیار قدیمی یا مشهور را دارید که در حقیقت سمبل کشور شماست و اگر شما نتوانید به زبان بین‌المللی که تصویر است معرف خوبی برای آن باشید، نمی‌توانید تبلیغات خوبی برای معرفی کشور خود داشته باشید. گلایه من به عنوان یک عکاس معماری این است که با توجه به سبقه تاریخی کشورمان و بناهایی که در کشور موجود است، به شدت پتانسیل عکاسی معماری داریم و اگر بی‌انصاف هم نباشیم سازه‌های نوینی را هم داریم که برای عکاسی معماری شاهکار هستند که به آنها پرداخته نمی‌شود. بسیاری از بناهای تاریخی ما شناسنامه کاملی ندارند. اگر به این شاخه از عکاسی خوب پرداخته شود، آموزش خوب داده شود، نگاه ما نسبت به اطرافمان عوض می‌شود. به هرحال هرکسی با هر سلیقه‌ای به نوعی درگیر معماری یک مکان و نوع بافت آنجا به طور ناخودآگاه می‌شود.
- چه ارگان‌هایی در رابطه با عکاسی معماری فعال‌اند؟
سازمان میراث فرهنگی، سازمان اوقاف و امور خیریه و آستان قدس رضوی بیشترین سهم را در بحث همکاری با عکاسی معماری داشته و دارند. البته در این حوزه خیلی‌ها در حال وارد شدن هستند چون سهل الوصول است. با ورود ناآگاهانه به این رشته ممکن است خیلی‌ها فکر کنند عکاسیِ خیلی راحتی است ولی بعد از آن به مشکل خواهند خورد چون سفارش دهنده با اینکه همیشه هست ممکن است همیشه از کار راضی نباشد. از متولیانی که در این حوزه فعال هستند با توجه به پتانسیل بالای این حوزه در کشور ما درخواست دارم یک نگاه خیلی خاص‌تر داشته باشند. چون حتی می‌شود در این حوزه نوع نگاه مردم و حتی فرهنگ را عوض کرد. این امکان رایگان که میلیون‌ها نفر می‌توانند یک عکس خوب از مکان‌های مختلف در ایران را ببینند چرا نداریم. در حالی که می‌تواند معرف ایران و فرهنگ ایرانی باشد.
گفتگویی از نوید موسوی