نوازندگان دنبال روایت مقام‌ها نیستند
اسفندیار زنگویی متولد ۱۳۳۴ در قوچان است. او دوتارسازی را از سال ۱۳۶۱ نزد استاد حاج عباس صحرایی آغاز کرده و همزمان نوازندگی دوتار را خدمت استاد محمد رنجبر (فرزند ارشد زنده یاد استاد عباسقلی رنجبر، از بخشی‌های بزرگ شمال خراسان) آغاز کرده و بعد از آن به محضر استاد بی‌همتا، حاج حسین یگانه فقید راه یافته و ظرافت‌های دوتار نوازی را در خدمت ایشان آموخته است. در سال ۱۳۶۷ به همراه استاد محمد یگانه و در قالب گروه ایشان، در جشنواره برائت از مشرکین شرکت کرد و همچنین یک سال بعد در سال ۱۳۶۸ در جشنواره موسیقی فجر به اجرای برنامه پرداخت. چندی بعد گروه موسیقی زنگویی را تشکیل داد و در جشنواره موسیقی فجر سال و 1380و۱۳۷۰ به همراه این گروه، برنامه اجرا کرد. سپس گروه بانوان دو تار نواز را تشکیل داده و دخترش محبوبه زنگویی؛ اکنون در زمینه آموزش دوتار به بانوان فعال است. استاد زنگویی؛ بازنشسته آموزش و پرورش است و در زمینه نوازندگی، ساخت و آموزش دوتار، نقش بسزایی در موسیقی مقامی شهر قوچان و شمال خراسان داشته و دارد. با او گفت‌وگویی داشتیم که می‌خوانید.
- نوای دوتار چه پیشینه‌ای دارد و چرا صدایش بر دل می‌نشیند؟
آهنگها و مقامهای ما با همین پرده‌های محلی ساخته شده و از دیر باز بر دل و جان همین مردم نشسته و از زبان خود آنها سخن می‌گوید و درد دل آنهاست. مقام‌ها از آنچه که بر مردم گذشته صحبت می‌کند. آنچه که در قوم و عشایر و ایل اتفاق افتاده و مردم آنها را می‌شناسند چون سینه به سینه نقل شده است.
- «بخشی» به چه افرادی در موسیقی مقامی گفته می‌شود؟
بَخشی در ترکی و ترکمنی، لقبی است که به برخی از نوازندگان دو تار در شمال خراسان و ترکمن صحرا داده می‌شود. بخشی‌ها نوازندگان دوتار، آوازخوان، داستانگو، سراینده و سازنده ساز (دوتار) هستند. اصلی‌ترین مراکز بخشی‌ها بجنورد، شیروان، درگز و قوچان است. بخشی‌ها روایتگران فرهنگ شفاهی این منطقه از ایران هستند و از احترام و جایگاه ویژه‌ای برخوردارند. آنها به بداهه نوازی و بداهه‌گویی معروف بوده‌اند و توانایی نوازندگی و خوانندگی در مدت زمان طولانی را دارند. از قدیم بخشی‌ها معمولاً در مجلس‌های عروسی و شادی‌ها به هنرمندی می‌پرداختند .یک بخشی افزون بر اینکه لازم است در نوازندگی چیره دست، در خوانندگی خوش‌صدا و در داستان گویی و شعرخوانی مسلط باشد، باید از نظر آگاهی و عرفان به مرحله‌ای برسد که شایسته عنوان بخشی شود.
- بزرگان دوتار نواز این خطه چه کسانی هستند که مقام‌ها را به نسل کنونی سپرده‌اند؟
از سرشناس‌ترین بخشی‌های شمال خراسان می‌توان از استاد بزرگ زنده یاد خان محمد قیطاقی (که استاد اغلب بخشی‌های بزرگ بود)، استاد بزرگ زنده یاد اولیاقلی یگانه بخشی خیرآباد، احمدقلی احمدی که بهترین شاگرد خان محمد قیطاقی بود، استاد زنده یاد حاج قربان سلیمانی، استاد زنده یاد عباسقلی رنجبر، استاد علیرضا سلیمانی (فرزند و جانشین حاج قربان سلیمانی)، استاد زنده یاد محمدحسین یگانه، استاد زنده یاد رمضان سلمانی بردری، استاد علی غلامرضایی آلماجوقی، استاد آی‌محمد یوسفی، استاد غلامحسین افکاری و براتعلی یگانه فرزند اولیا قلی یگانه و استاد محمد یگانه نام برد.
- تا کنون مقامهای دوتار منطقه قوچان تدوین علمی شده است؟
فکر نمی‌کنم تا الان این اتفاق افتاده باشد اما پژوهشگران رشته موسیقی محلی باید در این امر کوشا باشند و مقامهای به جا مانده از گذشتگانمان را برای آیندگان نگه‌داری و ضبط کنند.
- کسی که می‌خواهد دوتار یاد بگیرد حتما باید صدای خوبی هم داشته باشد؟ می‌شود گفت خواندن لازمه تار نوازی است؟
صدای خوب شرط اولیه نیست ولی خواندن چرا؛ چون وقتی می‌خوانی ساز را بهتر می‌نوازی و خواندن سرعت پنچه‌های یک نوازنده را بیشتر کنترل می‌کند. اگر کسی با سازش نخواند و نوازندگی کند، یا سریع خواهد نواخت و یا کُند و این به روح گوشه‌ها و مقامهای محلی منطقه جغرافیایی خودمان آسیب می‌رساند.
- بفرمایید روش تدریس سینه به سینه در مورد گوشه‌های ساز دوتار همچنان ادامه دارد و یا این روزها به طور علمی درس داده می‌شود؟
چون دوتار از نظر پرده کامل نیست و نواهای محلی را نمی‌شود روی نُت پیاده کرد باید از طریق سینه به سینه مانند قدما باید به آموزش آن پرداخت. به این شکل اثرگذاری خاصی در تدریس ایجاد می‌شود که البته مهم است.
- آیا دوتار نوازی بیشتر خودش را در گروه نوازی نشان می‌دهد یا تکنوازی؟
گروهی زدن تکنیک خاص خودش را دارد و در آن باید حتما از استاد پیروی کنند که بتوانند گروهی بنوازند. در تکنوازی هنر شخص نشان داده می‌شود و در گروه نوازی هنر گروهی.
- نقش بداهه در دوتار و مقامهای آن چیست؟
بداهه نوازی خوب است ولی باید در چارچوب آهنگهای مقامی باشه نه اینکه نوازنده یک آهنگ موسیقی سنتی به مقام را اضافه کرده و از حالت محلی در بیاورد.
- چه آهنگ‌هایی از ملودی‌های بارزی که رنگ و بوی محلی دارند در میان مردم بیشتر شنیده می‌شود؟
بارزترین آهنگهای ترکی را که رنگ و بوی محلی دارند مقام گرایلی، نوایی، غریب، کرم و اصلی‌خان است.
- به عنوان آخرین سئوال بفرمایید چرا نوازنده تکنیکی خوب همچون بزرگان این رشته دیگر کمتر دیده می‌شوند؟
بخاطر اینکه حالا دیگر نوازندگان دنبال روایت مقام‌ها نیستند و داستان‌ها و قصه‌هایی می‌خوانند که حالت پاپ پیدا کرده و محلی و مقامی نیست.
گفتگویی از سعید بابایی