ویرایش، خستگی‌ناپذیری می‌طلبد
نزدیک به سی سال در حوزه نشر فعالیت داشته‌ام و در طول این سالها با همکارانی از جنس کتاب و قلم همنشین بوده‌ام و دانش بسیاری از آنان آموخته‌ام. از جمله این افراد دکتر حمیدرضا نویدی‌مهر است؛ نویسنده و ویراستار بیش از 900 عنوان کتاب، 450 عنوان مقالۀ علمی‌پژوهشی، ویراستار نمونه خراسان در سال 88 ، استاد دانشگاه و دارای لوح تقدیر از جشنواره مطبوعات کشور، برنده جایزه کتاب سال خراسان‌رضوی و… . همین‌که 19 سال در کنار او بوده‌ام، غنیمتی است. دکتر نویدی‌مهر انسان آرامی است و بهبود وضعیت ویراستاری در ایران و خراسان یکی از دغدغههای اوست. این مصاحبه در اتاق خودمان دونفری انجام شد و او دمی از خودش حرف زد و حرفه‌اش.
- ابتدا لطفا مختصری دربارۀ سابقه ویراستاری در ایران توضیح بدهید.
ویراستاری به مفهوم نوین آن در ایران سابقه زیادی ندارد و هنوز به یک قرن نرسیده است. نخستین بار مؤسسه انتشارات فرانکلین سابق در اواخر دهه سی خورشیدی یعنی حدود شصت سال پیش، چند تن از مترجمان و نویسندگان بنام را برای آشنایی با مهارت‌های ویرایشی و گذراندن دوره‌های مهارت آموزی به خارج از کشور اعزام کرد. این افراد پس از بازگشت و آشنایی با فنون ویرایش، در انتشارات فرانکلین مشغول به کار شدند و بدین ترتیب سنگ بنای اولیه ویراستاری در مفهوم نوین آن در ایران گذاشته شد و تا به امروز هم ادامه دارد. این را هم باید اضافه کنم که ما در گذشته‌های دور نسخه‌نویسان و مصححانی داشته‌ایم که به‌ویژه در حوزه تصحیح متون ادبی و علمی، کارهایشان شباهت‌هایی با مقوله ویرایش داشته است.
- چه ویژگی‌ها و جذابیت‌هایی در حرفه ویراستاری وجود دارد که سبب علاقه‌مندی شما به آن شده است؟
مهم‌ترین ویژگی نهفته در حرفه ویراستاری که از ابتدای ورودم به این عرصه از25 سال پیش تاکنون خیلی جذابیت داشته و سبب دلبستگی‌ام به آن شده است، تازگی‌داشتن مباحث علمی و پرهیز از تکرار یک فعالیت یکسان و درگیرنشدن در آفت روزمرگی بوده است. چه در عرصه متعالی کتاب در گروه‌های سنی بزرگسال و کودک و نوجوان؛ چه در عرصه نشریات علمی‌پژوهشی و چه در عرصه مطبوعات که سالیان طولانی در آنها به‌سر برده‌ام، همیشه با حاصل فکر و اندیشه دانشوران، اندیشمندان و صاحبان قلم سروکار داشته‌ام و این برای من یک خوشبختی بزرگ و عنایت الهی بوده است.
- اگر ممکن است دربارۀ محدودیت‌ها و مخاطراتی که یک ویراستار با آنها مواجه است، نیز توضیح بدهید.
ببینید، حوزۀ کاری یک ویراستار دارای حساسیت خیلی زیادی است. ویراستار متنی را در اختیار دارد که توسط یک «نویسنده» به نگارش درآمده است و این حساسیت کار را بالا می‌برد و مسئولیت سنگینی را بر دوش ویراستار می‌گذارد. او باید مراقب باشد طوری به متن ورود پیدا کند که سبک نگارش و شیوه بیان نویسنده را با انجام تغییرات ویرایشی عوض نکند مگر با اجازه نویسنده. ویراستار باید از اعمال سلیقه در تغییر و تصرف در ادبیات نگارش آثاری که به او سپرده میشوند جدا بپرهیزد و جز در مواردی که لغزش‌های زبانی و خطاهای دستوری وجود دارد، از تصرف در متن امتناع کند و به سبک نگارش نویسنده احترام بگذارد.
- سبک و شیوه کار ویراستاران امروز با گذشته چه تفاوت‌هایی دارد؟
در پاسخ به این پرسش من واژه «گذشته» را به چند دهه اخیر تعبیر می‌کنم نه به معنای گذشته تاریخی آن و متناسب با آن پاسخ می‌دهم. ببینید، ماهیت کار ویراستاران امروز با آنچه در گذشته انجام می‌شد تفاوت چندانی نکرده است. در مواردی که ویراستاران لغزش‌های زبانی و خطاهای دستوری را اصلاح می‌کنند یا به علایم سجاوندی توجه دارند، روش تقریباً یکسان است. تفاوت، بیشتر در ویرایش صوری و عمدتاً موارد مربوط به دستور خطّ فارسی است که در اصطلاح «رسم‌الخط» نامیده می‌شود. تغییر مهم دیگری هم البته داریم که در شکل انجام کار است؛ بدین نحو که در گذشته فرایند ویرایش بر روی نسخه‌های کاغذی اعم از تایپ شده یا دست‌نویس انجام می گرفت، اما امروز ویرایش بیشتر به‌صورت دیجیتال و بر روی فایل الکترونیکی آثار صورت می‌گیرد که سرعت و دقت انجام کار را تا حد زیادی بالا برده است؛ هرچند هر دوِ این روش‌ها محاسن و معایبی دارند که جای بحث و گفتوگوی مستقلی را می‌طلبد.
- چرا ما هنوز به یک رسم‌الخط ـ یا به تعبیر جناب‌عالی چهره خط فارسی ـ یکسان در نگارش آثار مکتوب و غیرمکتوب نرسیده‌ایم و این همه اختلاف‌نظر در این باره وجود دارد؟
موضوع چندگانگی در شیوه نگارش واژه‌ها و به تعبیری نبود وحدت رویّه در دستور خطّ فارسی یکی از مشکلات و معضلاتی است که زبان فارسی با آن دست به گریبان است. مراکز تولید و عرضه فرهنگ مکتوب از جمله مؤسسه‌های انتشاراتی، مراکز پژوهشی و دانشگاهی، آموزش و پرورش، مطبوعات، خبرگزاری‌ها و هر حوزه‌ای که به تولید و انتشار علم و یا انتقال اخبار و آگاهی‌بخشی به آحاد جامعه اشتغال دارند، به نوعی از این موضوع رنج میبرند؛ البته هریک به درجات گوناگون و میزان متفاوت.
بخشی از این مشکل به سبب ویژگی‌های خط و زبان فارسی و شیوه نگارش آن است. ویژگی «ترکیبی‌بودن» زبان فارسی ـ که البته از جهاتی می‌تواند نقطه قوّت هم برای آن به شمار آید ـ سبب شده بسیاری از واژه‌ها به چند صورت نوشته و تلفظ شوند. یک مثال می‌زنم تا موضوع روشن شود. واژه «رویهمرفته» یک عبارت ترکیبی است که از سه جزء تشکیل شده است. همین واژه را با دو نگارش دیگر هم می‌توان نوشت: «رویهمرفته» و «رویهمرفته». حالا افرادی پیدا میشوند که در مراکز علمی، انتشاراتی، مطبوعات و… بدون توجه به قوانین مربوط به دستور خط فارسی مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی، هر کدام را که دوست دارند و سلیقه‌شان می‌پسندد استفاده می‌کنند و به هرج‌ومرج و آشفتگی چهره خط فارسی دامن می‌زنند. متاسفانه قانون بازدارنده محکمی هم برای رسیدگی به تخلفات افراد و مراکز در این رابطه نداریم و اگر هم هست قوی عمل نمی‌کند.
- برخی تصور می‌کنند ویراستار فقط کارش این است که نقطه و ویرگول و علامت سؤال و تعجب را در نوشتهها کم و یا اضافه می‌کند. به نظر شما این برداشت درست است؟
نه واقعاً چنین نیست و کسانی که چنین قضاوتی دارند، از ژرفای کار ویراستاران حرفه‌ای آگاهی ندارند یا اینکه ویرایش به مفهوم درست کلمه را کمتر مشاهده کرده‌اند. دامنه خدمات ویراستاران بسیار گسترده است و بحث نشانه‌گذاری با وجود اهمیت زیادی که در انتقال صحیح و کامل پیام دارد، جزء بدیهیات و حداقلّ اقدام‌هایی است که ویراستار بر روی متن انجام می‌دهد. اگر بخواهم به تمامی جزئیات اقدام‌های یک ویراستار کارآشنا و مجرّب اشاره کنم، شاید به اندازه یک صفحه کامل روزنامه نیاز باشد.
- شما به عنوان کسی که دارای آثار تألیفی متعددی هستید، یک بار به عنوان ویراستار نمونه استان شناخته شده‌اید و کتاب‌تان در زمینۀ ویرایش هم به‌عنوان شایسته تقدیر در جشنواره مطبوعات کشور شناخته شده است، رمز موفقیت در حرفۀ ویراستاری را چه می دانید. اگر ممکن است در قالب پنج کلمه به آن اشاره کنید.
«علاقه»، «مطالعه»، «دقت»، «تلاش زیاد» و «پشتکار» از نظر من پنج ویژگی است که یک ویراستار برای رسیدن به موفقیت باید از آنها برخوردار باشد. این پنج ویژگی زنجیره‌ای به هم پیوسته است که هر یک بدون دیگری ناقص و معطل می‌ماند.
- به عنوان پرسش آخر، به جوانانی که قصد ورود به عرصۀ ویراستاری را دارند چه توصیه‌ای دارید و راهنمایی‌تان به ایشان برای تبدیل شدن به یک ویراستار خوب چیست؟
تنها راهنمایی من به عزیزانی که قصد دارند به این حرفه خطیر و کلیدی در صنعت نشر کشور وارد شوند، التزام به همان پنج ویژگی است که در پرسش قبل پاسخ دادم: «علاقه، مطالعه، دقت، تلاش زیاد و پشتکار» و به‌ویژه داشتن روحیه خستگی‌ناپذیری در رویارویی با دشواری‌ها.
گفتگویی از سعید بابایی